تاریخ گیلان و دیلمستانتاریخ گیلان و دیلمستان، کتابی تاریخی به فارسی از سده نهم، نوشته سید ظهیرالدینِ مرعشی است. ۱ - قدمت اثراین اثر ظاهراً قدیم‌ترین تاریخ محلی به جا مانده در باره حکومت خاندان کیاییان در گیلان و دیلمستان است. به گفته مؤلف، کارکیا سلطان محمد دوم (حک: ۸۵۱ـ۸۸۳) عده‌ای را مأمور گردآوری و نوشتن رویداد‌های حکام گیل و دیلم پیش از حکومت سادات و روی کار آمدن سید امیر کیای مَلاطی، بنیانگذار حکومت خاندان کیاییان در گیلان (۷۶۳ـ۷۷۶)، تا ۸۸۱ کرد. سپس از سید ظهیرالدین مرعشی خواست تا آن دست نوشته‌ها را تنظیم و تدوین کند. ۲ - شروع تالیفمرعشی تاریخ شروع کارش را ۸۸۰ ذکر کرده و مطالبی به این نوشته‌ها افزوده است. [۱]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۸ ـ ۹، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۳ - محتواتاریخ گیلان و دیلمستان مشتمل است بر مقدمه و شش باب که هر باب چند فصل دارد. مؤلف در آغاز کتاب پس از حمد و سپاس خدا ، به ضرورت علم تاریخ اشاره کرده و آن را پیش درآمد سایر علوم دانسته است. [۲]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۳ـ ۵، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۳.۱ - شرح اصطلاحاتسپس در مقدمه به شرح اصطلاحاتی که میان مردم گیلان و دیلمستان رایج بوده، پرداخته است. این بخش از کتاب در تنها نسخه خطی موجود، وجود ندارد. [۳]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۴]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۲، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۳.۲ - مطالب ابوابمطالب شش باب کتاب بترتیب عبارت‌اند از: رویداد‌های این سرزمین پیش از حکومت کیاییان و نیز رسوم مردم گیلان (از این باب اثری بر جا نمانده است)؛ آغاز خروج سید امیر کیای ملاطی و رخداد‌های دوره حکومت او؛ شرح کشمکش‌های امیران بیِه پس (ناحیه غربی گیلان) و بیِه پیش (ناحیه شرقی گیلان) و وقایع حدود ۷۸۱ تا ۷۹۷ [۵]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۶]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
دوره حکومت سید رضی کیا (۷۲۹ـ۷۹۹) و کارکیا سید محمد اول (۸۲۹ ـ۸۳۷) [۷]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
رویداد‌های حکومت کارکیا ناصر کیا (۸۳۷ ـ۸۵۱) و برادرش کارکیا امیر سید احمد و پسرش، کارکیا سلطان محمد دوم، و منازعات میان مدعیان حکومتِ کیاییان مانند سید داوود کیا [۸]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۹]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۸۸، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۱۰]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۹۰ـ۲۰۰، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
و شرح وقایع دوره حکومت سلطان محمد دوم. [۱۱]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۳.۳ - باب هفتممرعشی پس از باب ششم، وقایع ۸۸۱ ـ۸۹۴ یعنی آخرین سال‌های حکومت سلطان محمد دوم و پسرش، کارکیا میرزاعلی، را نگاشت و آن را باب هفتم نامید که مشتمل بر چند فصل است، [۱۲]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۳۹۲ـ۳۹۳، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
هرچند در مقدمه اش [۱۳]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۹ـ۱۱، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
از این باب نامی نبرده است.
۴ - ویزگی‌ها۴.۱ - اتقان مطالبمرعشی در تألیف تاریخ گیلان و دیلمستان هنگام استفاده از دست نوشته‌هایی که قبلاً جمع آوری شده بود، اگر در مطلبی شبهه‌ای می‌یافت به تحقیق می‌پرداخت و چنانچه در جستجوی شفاهی به نتیجه نمی‌رسید، از دست نوشته‌های سید محمدبن سید مهدی حسینی بهره می‌جست. [۱۴]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۳۹۶، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۴.۲ - نگاه انتقادیمرعشی که از امیران دربار کیاییان، و شاهد بسیاری از رویداد‌های آن دوره بوده، گاه با نگاهی انتقادی نظر خود را بیان کرده است. [۱۵]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۱۳، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۱۶]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۱۸۷، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
[۱۷]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، ص۲۰۴، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۴.۳ - رسم الخطبه رغم افتادگی‌های تنها نسخه خطی موجود ــ که از روی نسخه‌ای به خط سید ظهیرالدین مرعشی تحریر شده [۱۸]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، صیج، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
و در کتابخانه بودلیان آکسفورد موجود است ــ تاریخ گیلان و دیلمستان به لحاظ بیان آداب و رسوم و زندگی اجتماعی مردم گیلان و رسم الخط و نکات دستوری گیلکی حایز اهمیت است. [۱۹]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، ج۱، صید ـ یح، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش.
۴.۴ - نثر رواننثر این کتاب روان و ساده و آمیخته با آیات قرآنی و اشعار عربی است. این کتاب نخستین بار در ۱۳۳۰ش به کوشش رابینو همراه با «مکاتیب خان احمدگیلانی» در رشت منتشر شد. [۲۰]
خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج ۱، ستون ۱۱۲۷، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ش.
منوچهر ستوده نیز این کتاب را تصحیح انتقادی و در ۱۳۴۷ش در تهران منتشر کرده است. ۵ - فهرست منابع(۱) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان، چاپ منوچهر ستوده، تهران ۱۳۴۷ش. (۲) خانبابا مشار، فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، تهران ۱۳۵۰ـ ۱۳۵۵ش. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ گیلان و دیلمستان»، شماره۳۱۲۸. رده‌های این صفحه : استان گلستان | استان گیلان | استان مازندران | تاریخ ایران | جغرافیای اسلامی | کتب تاریخ ایران | کتب تاریخی
|